Святы і абрады беларусаў

Каляндарна-вытворчыя (земляробчыя, паляўнічыя, жывёлагадоўчыя, рыбалоўныя), сямейна-бытавыя (вясельныя, радзіныя, пахавальныя), грамадскія і царкоўныя –– ўсе гэта абрады беларусаў.

 Святы –– сукупнасць звычаяў і абрадаў. Яны узніклі ў першабытным грамадстве і былі звязаны з каляндарным (гуканне вясны, грамніцы) ці зямельнымі цыкламі. Падзяляюцца святы на рэлігійныя, сінкрэтычныя і безрэлігійныя.

Абрады ў аснове сваёй захавалі народную спецыфіку і нацыянальны каларыт, суправаджаемыя песнямі, танцамі, замовамі, карагодамі, пераапрананнямі (каза, жораў, дзед і інш.). У іх прысутнічаюць элементы тэатральнага дзеяння. 3 імі звязана сялянска-абрадавая паэзія. 3 цягам часу абрады страцілі першапачатковае значэнне, роля рэлігійных элементаў у іх паступова змяншалася, яны пераходзілі ў разрад гульняў, святочных забаў і захоўваліся пераважна на вёсцы.

Абрады зямельныя

Гэта цыкл замацаваных звычаямі ўмоўных сімвалічных дзеянняў, звязаных з працоўным годам земляроба. Узніклі зямельныя абрады ў першабытным грамадстве ў перыяд развіцця земляробства. Земляробчыя абрады прынята называць каляндарнымі.

Падзяляюцца яны на: зімовыя - звязаны са святкаваннем каляд, масленіцы, грамніц; веснавыя –– гуканне вясны, першы выхад у поле; летнія –– святкаванне купалля, зажынак, дажынак; восеньскія –– звязаны са святкаваннем спаса, багача, пакроваў. Яны напоўнены песнямі, танцамі, жартамі. Многія элементы ў земляробчых абрадах страцілі ранейшае значэнне, бо менш звязаны з вытворчымі працэсамі. Элементы міфалогіі ператварыліся ў сімвалы, характэрныя для гульняў. Новы змест і новае афармленне набылі традыцыйныя народныя абрады пачатку і заканчэння веснавых палявых работ. На змену традыцыйнай Масленькі прыйшлі Свята зімы, Праводзіны зімы.

Масленка (Масленіца)

Гэта старажытнае свята, якое ўзнікла задоўга да хрысціянства і сімвалізавала сабою адраджэнне плодных сіл зямлі. Мяркуюць, што першапачаткова свята звязвалася з днём вясновага сонцазвароту, але з прыняццем хрысціянства яно стала адзначацца напярэдадні Вялікага паста –– за восем тыдняў да Вялікадня. Свята працягваецца роўна тыдзень, і яшчэ завецца Сырным тыднем, або Сырніцай, таму што асноўнай ежай у гэтыя дні апроч рыбы, масла, малака і яек з’яўляецца сыр.

Стрэчанне, ці грамніцы –– гуканне вясны

Старажытнае свята развітання з зімой і сустрэчы вясны. Яно традыцыйна суправаджаецца абрадавымі вясновымі песнямі, карагодамі. Людзі заклікаюць вясну хутчэй прыйсці, радуюцца першаму вясноваму сонцу. Гуканне вясны пачыналася 14 сакавіка (1 па старому стылю). У поўдзень моладзь збіралася гуртам і ішла за ваколіцу, на ўзвышша, спяваць.

Высокае месца выбіралі таму, што яно першае вызвалялася з-пад снегу. Хлопцы збіралі з усяе вескі розную старызну і зносілі іх у адно месца і распалівалі вогнішча. Вясна бачылася нашым продкам часам новага ўваскрэсення, святам пачатку новага года, лета. Нараджэнне новага магчыма толькі праз адміранне старога. Таму і ачышчалі хлопцы зямлю, а дзяўчаты поўнілі яе песнямі-гаканнямі. Абстрактнае для старажытных людзей паняцце надыходу вясны ўвасаблялася ў зразумелыя чалавечыя вобразы — прыгожую, квітнеючую дзяўчыну, з'яўленне якой звязвалі з прылетам птушак з выраю, і таму іх клікалі-гукалі.

Саракі

Свята прыпадае на 22 сакавіка. Яно адзначае дзень вясновага раўнадзенства. 3 гэтым святам канчаткова прыходзіць вясна.

Камаедзіца

Гэтае свята прыйшло з глыбокай старажытнасці. Адзначаецца перад Звеставаннем. На яго пакланяліся мядзведзю. Гэта беларускае народнае свята, звязанае з сустрэчай вясны. Лічыцца праявай татэмізму. Уключае ў сябе шэсце пераапранутых з удзелам мядзведзя і святочны абед, імітуюцца звычкі жывёлы. Назва свята паходзіць ад камоў –– сушаны рэпнік, аўсяны кісель, якія лічыліся ласункам лясной істоты.

Вялікдзень

Гэтае свята лічыцца найвялікшым з каляндарных. Яно складае выключную адметнасць, самабытнасць беларускага абрадава-святочнага каляндара. Продкі сутракалі Новы год па сонечнаму календару. Святкавалася ў дзень вяснавога раўнадзенства. Потым стала перасоўным ад 4 красавіка да 8 мая. Апошняй нядзеляй перад святам была Вербная нядзеля. У царкву заносілі галінкі вярбы, якія асвяшчалі святой вадой. Потым прынасілі дамоў і з'ядалі па аднаму пухірку, каб абараніцца ад маланкі, а рэшткі вярбы захоўвалі да наступнай Вербніцы.

Наўскі Вялікдзень

Адзначаўся ў чысты чацвер, як частка агульнакаляндарнай традыцыі ўшанавання дзядоў. Гэтае свята больш вядома пад назвай Радаўніца ––– свята ўшанавання памерлых.

Юр‘я

Свята адзначалася 5 траўня. На ім ушаноўвалі сімвал парадку, вясны, росквіту прыроды. На лузе дзяўчаты выбіралі самую прыгожую, апраналі русалкай, вадзілі вакол яе карагоды і спявалі. Вось адна з прыкмет на Юр'я: «Як дождж на Юр'я, то будзе хлеб у дурня».

Пахаванне стралы

У аснове гэтага свята ляжыць ахоўная магія ад маланкі. Цягнецца ад Вялікадня да Ушесця. На гэтае свята водзяць песні, карагоды, якія абараняюць ад маланкі.

Зялёныя святкі

Свята найвышэйшага росквіту прыроды. Вядома пад назвай Сёмухі, Тройцы. Святкуецца гэтае свята на семым і восьмым тыдні пасля Вялікадня. Гэтае свята з'яўляецца гімнам маці-прыродзе.

Купалле

Святкуецца з 6 на 7 ліпеня. Гэтае свята насычана прыгожымі паганскімі звычаямі і святкуецца ў гонар летняга сонцазвароту. Сутнасць гэтага свята засталася некранутай да нашых дзён. Увасабленнем былі ачышчальныя вогнішчы, ачалавечаны вобраз жанчыны Купалы і нават яго дачкі.

Жніво

Гэтае свята з'яўляецца самым працяглым комплексам рытуалаў. Пачынала святкавацца ад 12 ліпеня да 27 верасня. Жніўныя абрады складалі аснову самай цяжкай працоўнай дзеі.

Пакровы

Адзначаліся ад 14 кастрычніка да 27 кастрычніка. На гэтае свята размяркоўваліся дні паміж дзяўчатамі, а 27 кастрычніка па надвор'ю меркавалі аб характары будучай жонкі, і называлі гэты час Дзявочым летам. На гэтае свята ў прыродзе адбываўся пераломны момант ад лета да зімы. «Прыйшла Пакрова і пытае, ці да зімы гатова». Пачынаючы з гэтага дня моладзь пачынала збірацца на вячоркі, а хатнія справы спраўляліся з песнямі.

Дзяды

Кожны дзень тыдня меў сваё значэнне. Так, субота мела быць днём ушанавання дзядоў, усіх памерлых. У гэты дзень кожны павінен быў успомніць лепшыя рысы прашчураў, аддаць ім належную павагу.

Зімовыя святкі

Пачыналіся пасля поснай куцці (6 студзеня) і завяршаліся да Вадахрышча (19 студзеня). На гэтае свята адбываліся сапраўдныя тэатралізаваныя відовішча. Пачыналіся зімовыя святкі з Каляд (7 студзеня), якія былі ў гонар зімоваго сонцазвароту і каляднага месаеду пасля Піліпаўскага паста. На гэты паганскі абрад наслаівалася хрысціянскае свята нараджэнне Хрыстова ––– свята Каляды. Неад'емным рытуалам з'яўляецца ўшанаванне продкаў-дзядоў. Гэтаму прысвячалі тры ўрачыста-шанавальныя куцці: перадкалядная посная, багатая ––– шчодрая, і вадзяная.